همشاگردی

بسم الله الرحمن الرحیم

قالب های شعر فارسی به طور کلی به دو دسته قدیم یا کلاسیک و جدید یا مدرن تقسیم می شود. در قالب های کلاسیک دو مصراع با طول مساوی، یک بیت را تشکیل می دهند و الگوی مشخصی نیز برای قرار گرفتن قافیه ها وجود دارد. وجود قافیه در شعر های کلاسیک اجباری است و تعداد بیت ها نیز به تناسب نوع قالب مشخص می شود.

در قالب مدرن یا جدید شعر فارسی که توسط «نیما یوشیج» مطرح شده است، به جای مصراع و بیت،«سطر» وجود دارد و طول سطر ها لزوماً با هم برابر نیست. قافیه در این نوع شعر نیز وجود دارد اما تعداد و جای قافیه ها به تشخیص شاعر است و الگوی از پیش تعیین شده ای ندارد. شعر مدرن در دو قالب اصلی «نیمایی» که دارای وزن (آهنگ) شعر کلاسیک است و «سپید» که آهنگ شعر کلاسیک را ندارد، سروده می شود.

* قالب های شعر کلاسیک فارسی با معیار های مختلفی مثل محل قرار گرفتن قافیه ها، وزن یا آهنگ، تعداد بیت و موضوع و محتوا تقسیم بندی می شوند. پیش از بررسی قالب های شعر فارسی بهتر است با برخی از مفاهیم فوق آشنا شویم.

قافیه: کلماتی که از طریق حروف مشترک در پایانشان، موسیقی ایجاد می کند. قافیه را در شعر کلاسیک «موسیقی کناری» نیز می نامند زیرا در کنار مصرع ها وجود دارد. دو کلمه برای اینکه هم قافیه باشند، باید شرایطی داشته باشند. قوانین قافیه تعیین می کند که دو واژه با هم، قافیه می سازند یا نه. برای مثال اگر دو کلمه به صدای «آ» یا «او» ختم شود با هم، قافیه می سازند و حروف قبل از این صدا ها در ساخت قافیه اهمیت ندارند. مثل «دریا» و «صحرا» یا «جادو» و «گیسو» اما اگر دو واژه به صدای «ای» ختم شوند باید حداقل یک حرف یا صامت مشترک نیز قبل از این صدا داشته باشند. برای مثال واژه های «آسمانی» و «پنهانی» هم قافیه اند اما این دو واژه با کلمه «بهاری» هم قافیه نمی باشند.

بیت مقفّا و مُصَرًّع: وقتی دو مصراع یک بیت با هم، قافیه داشته باشند، به آن بیت مُصَرَّع می گویند و اگر یک مصراع از دو مصراع دارای قافیه باشد به آن مقفّا می گویند.

ردیف: به کلمه یا کلماتی می گویند که بعد از قافیه، عیناً تکرار می شوند. باید بدانیم که وجود قافیه در شعر کلاسیک فارسی اجباری است اما آوردن ردیف اختیاری است. پس هرکجا ردیف وجود داشته باشد، حتماً قافیه پیش از آن وجود دارد.

وزن شعر: وزن یا آهنگ شعر، نوعی موسیقی است که بر اثر آهنگ کلمات ایجاد می شود. می دانیم که هر واژه از یک یا چند « هجا» یا بخش ساخته شده است. کلمه ها در کنار هم موسیقی ایجاد می کنند که باید این موسیقی از ابتدا تا پایان یک شعر در هر مصراع یکسان باشد. این موسیقی یا آهنگ به زیباتر خواندن شعر نیز کمک می کند. به این نوع آهنگ در شعر،« موسیقی بیرونی» نیز می گویند.

حالا که با برخی از مفاهیم کلیدی آشنا شدیم ، برخی از قالب های شعر فارسی را با هم مرور می کنیم.

1- مثنوی: شعری است که دو مصراع هر بیت آن با هم، قافیه دارند. قافیه های هر بیت مستقل از قافیه های بیت دیگر است. همچنین همین موضوع باعث می شود که مثنوی قالب مناسبی برای بیان موضاعات طولانی و داستان ها باشد.

فردوسی، عطار، مولوی، سعدی و نظامی از معروف ترین مثنوی سرایان هستند. از بین آثاری که در قالب مثنوی سروده      شده اند، می توان به این موارد اشاره کرد: بوستان سعدی، شاهنامه فردوسی، مثنوی معنوی مولانا، لیلی و مجنون نظامی، مخزن الاسرار نظامی، هفت اورنگ جامی، منطق الطیر عطار و...

2- قصیده: شعری است که مصراع اول آن با تمام مصراع های زوج هم قافیه است.

قصیده معمولا بیش از پانزده بیت است و موضوع آن مدح بزرگان و شاهان، وصف طبیعت و ستایش پروردگار است. از قصیده سرایان معروف میتوان به فرخی سیستانی، منوچهری دامغانی، ناصر خسرو، خاقانی، سعدی و ملک الشعرای بهار اشاره کرد.

3- غزل: شکل قافیه در غزل دقیقاً مانند قصیده است؛ یعنی مصراع اول با تمام مصراع های زوج هم قافیه است.

غزل معمولاً بین 5 تا 15 بیت است و موضوع آن عاشقانه و عارفانه است. هر چند که در عصر مشروطه، غزل های اجتماعی فراوانی نیز سروده شد. معروف ترین غزل سرای فارسی حافظ شیرازی است. همچنین سعدی، مولانا، صائب تبریزی از میان قدما و حسین منزوی و محمدعلی بهمنی از میان معاصران، از غزل سرایان معروف هستند.

نکته: تفاوت غزل و قصیده یکی در موضوع و محتوایشان است و دیگر در تعداد ابیات که در قصیده بیشتر از غزل است.

4- قطعه: شعری است که مصراع های زوج آن هم قافیه هستند.

دقت کنیم که در قطعه دو مصراع بیت اول (بر خلاف غزل، قصیده، مثنوی، دو بیتی و رباعی) هم قافیه نمی باشند. قطعه حداقل دو بیت دارد و بیشتر برای بیان موضوعات اخلاقی و پند و اندرز استفاده شده است. از معروف ترین قطعه سرایان می توان به ابن یمین، انوری و پروین اعتصامی اشاره کرد.

5- رباعی: به معنی چهارتایی، شعری است که چهار مصراع دارد که مصراع های اول، دوم و چهارم آن هم قافیه هستند.

رباعی برای بیان موضوعات عاشقانه، عارفانه و فلسفی به کار رفته است. معروف ترین رباعی سرای ادب فارسی، خیام است. رباعی وزن و آهنگ مشخصی دارد که با عبارت « لا حول ولا قوة الا بالله» هم آهنگ است.

6- دوبیتی: دوبیتی نیز مانند رباعی، دو بیت دارد که مصراع اول، دوم و چهارم آن هم قافیه اند.

تفاوت رباعی و دوبیتی در وزن و آهنگ آنها است. از دوبیتی سرایان معروف می توان به باباطاهر و فایز دشتستانی اشاره کرد.

7- چهار پاره: از قالب های به نسبت جدید شعر فارسی است که بعد از عصر مشروطه رواج یافته است. چهارپاره  دوبیتی های به هم پیوسته ای است که مصراع های دوم وچهارم آن ها هم قافیه هستند.

بسیاری از ترانه های امروزی، در این قالب سروده می شوند. شعرهای زنگ آفرینش (قیصر امین پور) و روشن و گرم و زندگی پرداز (محمد جواد بهجت) در کتاب پایه هفتم در این قالب سروده شده اند.

تهیه و تنطیم: احمدرضا خزاعی